اعتیاد و نقش خانواده در پیشگیری از اعتیاد

١
نقش خانواده در پیشگیري
از اعتیاد
علیرضا قرباني ١
سكینھ جمعھ نیا ٢
[email protected] ١- دكتري علوم اجتماعی، ھیئت علمی دانشگاه پیام نور مرکز گنبدکاووس
[email protected] ٢- كارشناس ارشد مشاوره،مدرس دانشگاه پیام نور مرکز گنبدکاووس
٢
فھرست مطالب
عنوان صفحھ
چكیده ٣
مقدمھ ٤
اعتیاد ٦
عوامل مخاطره آمیز ٧
استرا ت ژي ھاي مبارزه با مواد مخدر ٧
نقش خانواده در پیشگیري ٨
پیشنھادات ١٣
نتیجھ ١٥
منابع و ماخذ ١٧
٣
چكیده
این مقاله اعتیاد را به عنوان یک مسئله اجتماعی فرض کرده و سهل الوصول ترین کار براي کنترل و مهار این بیماري خطرناك را
تاکید بر پیشگیري می داند. خانواده رکن اساسی و مهمی در امر پیشگیري از اعتیاد محسوب می شود. گروه زیادي از متخصصان
اعتیاد را نشانه بحران خانوادگی یا اجتماعی می دانند. هدف این مقاله دادن آگاهی بیشتر به جامعه خصوصا خانواده ها و گروه سنی
نوجوانان و جوانان و حساس کردن آنان نسبت به خطري است که به نوعی همه را تهدید می نماید سپس شناخت راه هاي عملی
براي پیشگیري و معرفی آن به جامعه است. روش مورد استفاده در نگارش این مقاله کتابخانه اي (اسنادي) است.
اعتیاد به مواد مخدر و سوء مصرف مواد، به صورت یک معضل اجتماعی، روانی و بهداشتی درآمده که کشورهاي مختلف و جوامع
انسانی را به شدت تهدید می کند. روند رو گسترش اعتیاد و سوء مصرف مواد بنیادهاي جوامع را در ابعاد گوناگون اقتصادي، اجتماعی،
اخلاقی و فرهنگی تحت تاثیر قرار داده و آن ها را از درون دچار فساد و تباهی کرده و در نهایت به انحطاط می کشاند. اعتیاد به مواد
مخدر در سال هاي اخیر به یکی از مشکلات عمده سلامت در جهان تبدیل شده است وتا به حال موجب مرگ میلیون ها نفر در
جهان شده است. پیش بینی ها حاکی از افزایش شمار مبتلایان به این بیماري بوده لذا پرداختن به مقوله پیشگیري اهمیت فوق العاده
اي پیدا کرده چرا که بارها شنیده ایم، پیشگیري مقدم بر درمان است.
پیشگیري از لحاظ لغوي به مفهوم جلوگیري، مانع شدن، جلو بستن و اقدامات احتیاطی براي جلوگیري از اتفاقات بد و ناخواسته است.
در جرم شناسی پیشگیرانه مقصود از پیشگیري از جرم کلیه اقدامات و تدابیري است که هدف آن کاهش فرصت ها و موقعیت هاي
ارتکاب جرم یا به حداقل رسانیدن وسعت و شدت ارتکاب جرم است.
پیشگیري آسان ترین و کم هزینه ترین روش در جلوگیري از آسیب ها و انواع خطرهاي پیش روست و سبب کاهش هزینه هاي
سنگین انسانی، مادي و معنوي در خانواده و جامعه است. در این میان نقش خانواده در پیشگیري اولیه بسیار کلیدي، با اهمیت و
اساسی است. کانون گرم خانواده سالم، توانایی پرورش فرزندانی برومند و سالم را در خود دارد.
كلید واژه: اعتیاد، خانواده، پیشگیري اولیھ
۴
مقدمھ
شرایط اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی سی ساله گذشته زمینه مساعدي براي گسترش آسیب هاي
اجتماعی فراهم آورده است. با توجه به جوانی جمعیت کشورمان این موضوع ابعاد پیچیده تري به خود گرفته.
الگوي مصرف مواد مخدر بسیار خطرناك تر از شکل سنتی آن ( از تریاك به انواع مواد شیمیایی تغییر یافته) و
میزان وابستگی افراد را به شدت افزایش داده و کار درمان و ترك اعتیاد را مشکل ساخته است.
امروزه آزمایشگاه هاي تبدیل مواد مخدر کوچک شده و در زیر زمین هاي منازل به دور از چشم کنترل مامورین
مبارزه با مواد مخدر به کار خود ادامه می دهند و این امر کار برخورد قانونی با این معضل را سخت تر می نماید. به
نظر می رسد یک عزم ملی و بین المللی براي مبارزه با مواد مخدر در شرایط کنونی ضروري است.
اعتیاد به مواد مخدر و سوء مصرف مواد، به صورت یک معضل اجتماعی، روانی و بهداشتی درآمده که کشورهاي
مختلف و جوامع انسانی را به شدت تهدید می کند. روند رو گسترش اعتیاد و سوء مصرف مواد بنیادهاي جوامع را
در ابعاد گوناگون اقتصادي، اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی تحت تاثیر قرار داده و آن ها را از درون دچار فساد و
.( تباهی کرده و در نهایت به انحطاط می کشاند(رعدي، 1382
اعتیاد به مواد مخدر در سال هاي اخیر به یکی از مشکلات عمده سلامت در جهان تبدیل شده است و تا به حال
موجب مرگ میلیون ها نفر در جهان شده است. پیش بینی ها حاکی از افزایش شمار مبتلایان به این بیماري بوده
لذا پرداختن به مقوله پیشگیري اهمیت فوق العاده اي پیدا می کند.
متاسفانه 30 درصد اعتبارات نیروي انتظامی، 60 درصد اعتبارات زندان ها و 70 درصد حجم فعالیت دادگاه هاي
انقلاب در رابطه با مبارزه مواد مخدر است. در دو دهه گذشته بیش از 3000 شهید تقدیم مبارزه با مواد مخدر شده
است(جمالی و بشارتی فر، 1382 ). هر سال 100000 نفر از زندانیان کشور در خصوص مواد مخدر دوره محکومیت
خود را می گذرانند. بیش از 5000 نفر اعدام، بیش از 5000 نفر در درگیري هاي مسلحانه کشته شده اند. گردش
مالی تجارت مواد مخدر در سال 700 میلیارد تومان است. با وجود سه میلیون نفر معتاد در کشور پرداختن به این
موضوع اجتناب ناپذیر می نمایاند.
پیشگیري از لحاظ لغوي به مفهوم جلوگیري، مانع شدن، جلو بستن و اقدامات احتیاطی براي جلوگیري از اتفاقات
بد و ناخواسته است. در جرم شناسی پیشگیرانه مقصود از پیشگیري از جرم کلیه اقدامات و تدابیري است که هدف
آن کاهش فرصت ها و موقعیت هاي ارتکاب جرم یا به حداقل رسانیدن وسعت و شدت ارتکاب جرم است(صادقی
. ( و حمیدي، 1384
انجمن ملی مبارزه با مواد مخدر در دهه 1970 پیشگیري را فرآیندي می داند سازنده براي بهبود پیشرفت شخصی
و اجتماعی فرد در جهت رشد توانایی هاي کامل انسانی و از میان بردن و کاهش نقایص جسمانی، عاطفی، عقلی
و اجتماعی که می تواند از گرایش و تمایل فرد به مواد شیمیایی جلوگیري نماید. در سال هاي گذشته ثابت شده
است که درمان سوء مصرف مواد مخدر مشکل، گران و کاربر است. به علاوه حتی با موثرترین درمان ها نیز
احتمال عود اعتیاد بسیار زیاد است در چنین شرایطی اهمیت پیشگیري در این است که به طور منطقی جایگزین
درمان می شود. فرض بر این است که جلوگیري از مبتلا شدن افراد به سوء مصرف مواد مخدر آسان تر از درمان
این اختلال است. هدف پیشگیري به تاخیر انداختن یا جلوگیري از شروع استفاده از افراد جامعه است. پیشگیري
۵
آسان ترین و کم هزینه ترین روش در جلوگیري از آسیب ها و انواع خطرهاي پیش روست و سبب کاهش هزینه
.( هاي سنگین انسانی، مادي و معنوي در خانواده و جامعه است(جمالی و بشارتی فر، 1382
پدر یا مادر بودن مسئولیت سخت و دشواري است لیکن در اغلب کشورها والدین جوان به ندرت براي این نقش
مهم آموزش می بینند.این امر به ویژه زمانی مهم می شود که اغلب مطالعات به عمل آمده تاثیر مثبت والدین و
خانواده ها که از عوامل مهم تاثیر گذار بر سوء مصرف مواد مخدر و سایر رفتارهاي خطرنک جوانان به وی ژه در
سال هاي کودکی که تاثیر و نفوذ والدین بیشتر از دوستان و همکلاسی هاست را نشان می دهند (گزارش جهانی
.( مواد مخدر، 2000
با توجه به آن چه گفته شد این مقاله سعی در تبیین نقش خانواده در پیشگیري اولیه از اعتیاد را دارد.
اعتیاد ١
اعتیاد را به عادت کردن، خو گرفتن، خود را وقف عادتی نکوهیده کردن معنی کرده اند. ابتلاي اسارت آمیز به ماده
مخدر که از نظر جسمی یا اجتماعی زیان آور شمرده شود اعتیاد نام دارد (جمالی و بشارتی فر، 1382 ). اعتیاد یک
بیماري زیست شناختی، روان شناختی (جمالی و بشارتی فر، 1382 ).و اجتماعی است. عوامل متعددي در اتیولوژي
سوء مصرف و اعتیاد موثر هستند که در تعامل با یکدیگر منجر به شروع مصرف و سپس اعتیاد می شوند. عوامل
موثر بر فرد، محیط فرد و عوامل اجتماعی، عوامل در هم بافته اي هستند که بر یکدیگر تاثیر می گذارند. درك
کلیه علل و عوامل زمینه اي موجب می شود تا روند پیشگیري، شناسایی، درمان و پیگیریبه طور هدفمند طرح
.( ریزي شود( وزیریان و مستشاري، 1381
فرجاد در کتاب جامعه شناسی انحرافات و مسائل اجتماعی، معتاد را این گونه تعریف می نماید: معتاد کسی است
که عادت به مصرف دارو دارد و در نتیجه ي مصرف که نیاز جسمی و روانی اوست اخلاق عمومی، سلامت و رفاه
.( خود، خانواده و اجتماعش را به خطر می اندازد(صادقی و حمیدي، 1384
امروزه در محافل دانشگاهی به جاي اعتیاد از وابستگی ٢ نام برده می شود، هر چند که در میان مردم این بیماري
به اعتیاد و خود بیمار به عنوان معتاد شناخته شده است. بر اساس آخرین جمع بندي هاي علمی که در دهه هشتاد
میلادي انجام گرفت وابستگی یک نشانگان بالینی است که در پی مصرف مواد علائمی در حالات رفتاري،
شناختی و فیزیولوژیکی فرد مصرف کننده ظاهر می گردد. میزان وابستگی کمی است و به درجات مختلفی می
تواند وجود داشته باشد. شدت این وابستگی با رفتارها متعاقب مصرف مواد، سنجیده می شود. بیمار وابسته به مواد
علیرغم تجربه مشکلات متعدد ناشی از مصرف مواد، قادر به قطع مصرف آن نیست و به طور اجباري و وسواس
گونه به مصرف آن ادامه می دهد. مصرف مواد یک الگوي رفتاري غیر انطباقی و بیمار گونه است که بروز علائم
رفتاري، فیزیوژیکی و شناختی به اختلال هاي بالینی در فرد مصرف کننده منجر می شود. این اختلال ها عبارتند
از:
١-Addiction
٢-Substance Dependence
۶
-1 ایجاد تحمل: بیمار در دفعات بعدي مصرف براي رسیدن به سطح قبلی روانی و جسمانی ناشی از اثر مواد، باید
مقادیر بیشتري از آن را مصرف کند.
-2 بروز علائم ترك: عدم مصرف مواد علائم جسمانی و روانی ترك مانند بی قراري، اضطراب، بی خوابی، درد
عضلات، اسهال و استفراغ ظاهر می شود.
-3 تمایل بعدي: در بیشتر بیماران براي قطع مصرف، مواد وجود دارد ولی بیمار قادر به این کار نمی باشد.
-4 بیمار براي تهیه مواد هزینه، وقت و سرمایه هاي دیگران و خانواده را مصرف می کند.
-5 در پی استمرار مصرف و تغییرات روانی و رفتاري در بیمار، مشارکت وي در فعالیت هاي خانوادگی، اجتماعی،
تفریحی و شغلی کاسته می شود.
-6 علیرغم آگاهی بیمار از عوارض جسمانی و روانی مصرف مواد، بیمار قادر به عدم استفاده از آن نمی باشد.
در تعریف آکادمیک براي این که فردي را بیمار وابسته به مواد بدانیم لازم است حداقل 12 ماه الگوي مستمر
.( مصرف مواد را داشته باشد(وزیریان و مستشاري، 1381
با شناسایی عوامل مخاطره آمیز و اموزش آن به افراد جامعه می توان در پیشگیري موثرتر عمل نماییم. مهم ترین
این عوامل را می توان به شرح ذیل خلاصه نمود:
عوامل مخاطره آمیز
عوامل مخاطره آمیز مصرف مواد شامل عوامل فردي، عوامل بین فردي و محیطی و عوامل اجتماعی است.
عوامل مخاطره آمیز فردي
دوره نوجوانی 
استعداد ارثی 
صفات شخصیتی(صفات ضد اجتماعی، پرخاشگري و اعتماد به نفس پایین) 
اختلال هاي روانی(افسردگی اساسی، فوبی) 
نگرش مثبت به مواد 
موقعیت هاي مخاطره آمیز(ترك تحصیل، بی سرپرستی) 
تاثیر مثبت مواد بر فرد 
عوامل مخاطره آمیز بین فردي و محیطي
عوامل مربوط به خانواده(غفلت از فرزندان، وجود الگوي نامناسب در خانواده، خانواده آشفته) 
عوامل مربوط به دوستان( دوستان مصرف کننده مواد) 
عوامل مربوط به مدرسه( فقدان محدودیت، فقدان حمایت) 
عوامل مربوط به محل سکونت( شیوع خشونت و اعمال خلاف) 
٧
عوامل مخاطره آمیز اجتماعي
فقدان قوانین و مقررات جدي ضد مواد مخدر 
بازار مواد 
مصرف مواد به عنوان هنجار اجتماعی 
کمبود فعالیت هاي جایگزین 
کمبود امکانات حمایتی، مشاوره اي و درمانی 
.( توسعه صنعتی، محرومیت اجتماعی- اقتصادي( وزیریان و مستشاري، 1381 
استراتژي ھاي مبارزه با مواد مخدر
را حل هاي مختلفی پیش رو ي ماست اگر جامع به موضوع نگاه کنیم اقدامات ما باید چند بعدي باشد تا نتیجه یا
نتیج مورد نظر را بگیریم. اگر این راهبردها را هم زمان به کار بگیریم می توانیم انتظار پیامدهاي مطلوب را داشته
باشیم .
تدابیر پیشگیرانه 
درمان 
توان بخشی 
کاهش عرضه 
کاهش تقاضا 
کاهش آسیب 
از آن جایی که این مقاله تمرکز بر نقش خانواده در پیشگیري از اعتیاد دارد لذا فقط در مورد تدابیر پیشگیرانه
سخن به میان خواهد آمد.
نقش خانواده در پیشگیري اولیھ
خانواده با انتقال ارزش ها و تفسیري که از زندگی دارد ، به زندگی نوجوان معنا میدهد ، همان چیزي که ویکتور
فرانکل به آن معنا درمانی می گوید(احمدي، 1383 ).یکی از مشکلات عمده اي که نسل جوان جامعه با آن رو به
روست، خطر اعتیاد و گرایش به مصرف مواد مخدر است. از آن جا که مصرف این گونه مواد در بین جوانان و
نوجوانان رو به افزایش است، وظیفه والدین، مربیان و سایر نهادهاي اجتماعی براي آگاه ساختن قشر جوان از
عواقب مصرف مواد مخدر به مراتب سنگین تر از قبل می شود.آمار نشان می دهد بالاترین رقم سنی معتادان در
ایران، بین 21 تا 27 سال است.با توجه به این موضوع،والدین و مربیان باید سعی کنند با استفاده از روش ها و
آموزش هاي لازم، بچه ها را از همان دوران کودکی و پیش از نوجوانی با آثار زیان بار مصرف این گونه مواد و
پیامدهاي جسمی و روانی ناشی از آن آشنا سازند.(سلحشور، 1383 ).جوادیان( 1386 )در پژوهش خود با عنوان نظر
افراد معتاد در مورد نقش عوامل مختلف در پیشگیري و کاهش اعتیاد نشان داد خانواده نقش مهمی در پیشگیري
٨
از اعتیاد دارد.
خانواده تاثیر عمیقی در فرد می گذارد و شخصیت او را پی ریزي می کند. اگر محیط خانواده سالم باشد فرد داراي
اعتماد به نفس ، مهر و محبت و احساس مسئولیت می شود. بررسیهاي متعدد نشان داده است که اگر فرد مورد
توجه خانواده واقع نشود و یا از خانواده طرد شود و یا برعکس اگر بیش از حد مورد توجه و حمایت واقع شود آماده
کجروي ، ناسازگاري و تجاوز به حقوق دیگران خواهد شد. افرادي که در محیط خانه پذیرفته نشده اند و با
محرومیت عاطفی و فقدان مهر مادري روبرو بوده اند، محبت و عواطف دیگران را احساس نمی کنند و با ترك خانه
و مدرسه و ناسازگاري رفتار خصمانه بروز می دهند. این افراد فاقد قدرت سازش می شوند. حمایت بیش از اندازه و
اغماض بی نهایت پدر و مادر نیز سبب می شود که فرزند بسیار پرتوقع و به اصطلاح لوس و نازپرورده بار آید و در
نتیجه به تدریج در سازش با دیگران دچار اشکال شود. چنین فردي به عنوان یک موجود ضد اجتماعی طعمه خوبی
براي قاچاقچیان مواد مخدر و جنایتکاران به شمار می آید. برقراري رابطه صحیح پدر و مادر با کودك سبب می شود
که رشد شخصیت بچه سیر طبیعی داشته باشد و از انحراف و کجروي مصون بماند. عواقب خطرناك اعتیاد ایجاب
می کند که والدین از لحظه تولد ، بچه را موجودي بدانند که یاد می گیرد و رشد شخصیت او منوط به برقراري
رابطه صحیح بین همه اعضا خانواده است. مواظبت مادر از کودك و ایجاد رابطه عاطفی با فرزند و رفتار خردمندانه
توام با مهربانی پدر نه تنها به رشد شخصیت و متعادل شدن کودك کمک می کند، بلکه در صورت اعتیاد اتفاقی در
.( دوره بلوغ نیز درمان را آسان می سازد( نیک صالحی، 1389
نگرش مثبت یا گرایش به مصرف مواد مخدر در خانواده، از هم گسیختگی خانواده، ناسازگاري ها و اختلالات
خانوادگی، کمبودهاي عاطفی، بی سوادي و ناآگاهی والدین نسبت به مسائل اجتماعی، عدم کنترل فرزندان و
روش هاي نامناسب تربیتی، فقر خانواده از عوامل اصلی اعتیاد به شمار می آیند .از طرف دیگر، خانواده گرم و
صمیمی یکی از بهترین ابزارهاي پیشگیري از گرایش فرزندان به مصرف مواد مخدر است. ایجاد و پرورش روابط
صمیمی و سرشار از ثبات و امنیت عاطفی در خانواده، پرورش اعتماد به نفس همراه با احساس تعلق به جمع و
نوعدوستی، با رفتارهاي گوناگونی امکان پذیر می شود که پدران و مادران باید آنها را یاد بگیرند و به کار بندند.
اعتیاد یک معضل خانمانسوز است و تمام خانواده ها باید آگاهی و اطلاعات لازم را در زمینه اعتیاد داشته باشند.
خانواده باید تمامی علائم و زمینه هاي ناهنجاري ها را بشناسد و براي مقابله با آن به کسب مهارت بپردازد و در
گفتن را یاد دهند تا « نه » ضمن خانواده ها با توجه به دانش و اطلاعاتی که کسب کرده اند باید به فرزندان خود
.(http://irnon.com/post-٢٩۵١.aspx) جوانان در معرض آسیب هاي اجتماعی مصون بمانند
براي پیشگیري از عادات و رفتارهاي منفی و غیر سالم نوجوانان و جوانان،هیچ گاه نباید صبر کرد تا آنان با چنین
مشکلاتی درگیر شوند و آن گاه در صدد یافتن راه حل و شیوه مقابله با آن برآمد.از طرف دیگر،با نادیده گرفتن یا
انکار واقعیات موجود،نه تنها نمی توان مشکلی را حل کرد،بلکه فرصت یافتن راه حل هم از دست می رود. بهاي
پیشگیري موثر از اعتیاد جوانان،همانا هوشیاري همیشگی والدین و اعضاي موثر خانواده است.نتایج تحقیقات بی
شماري نشان می دهند نوجوانان و جوانانی که ارتباط صمیمانه و نزدیکی با اعضاي خانواده شان دارند و از بودن
٩
در جمع آن ها احساس رضایت و شادي می کنند ،کمتر به دنبال رفتارهاي ناسالم می روند .از جمله راه کارهاي
موثري که والدین می توانند به منظور پیشگیري از اعتیاد جوانان و نوجوانان به مصرف مواد مخدر به کار بندند
عبارتند از:
-1 معیارهاي خوب بودن و بد بودن را به فرزندانشان یاد دهند و ارزش هاي پسندیده اخلاقی،رفتارهاي
مناسب اجتماعی،انتظارات جامعه از یک نوجوان مسئول، اهمیت رشد و بالندگی نوجوان براي پیشرفت
-2 اجتماعی که در آن زندگی می کند و... را به آن ها بیاموزد.
-3 در برابر اجراي مقررات و قوانین حاکم بر خانه،مدرسه و اجتماع،جدي،مسئول و هوشیار باشند.رعایت آیین
نامه هاي انضباطی و ضوایط و قوانین مدونی که در مدارس اجرا می شوند،می تواند مانعی براي بسیاري
از کجروي هاي اجتماعی باشد.
-4 سعی کنید الگوي رفتاري خوبی براي فرزند نوجوان خود باشید.او همواره نظاره گر اعمال و رفتارهاي
شماست.والدینی که خود، سیگار می کشند،در مصرف داروهاي مسکن و خواب آور افراط می کنند یا
نگرش و دیدگاه شفاف و مشخصی در برابر مصرف مواد مخدر به فرزندانشان ارائه نمی کنند،راه را براي
انحراف و تصمیم گیري هاي نامناسب جوانان هموار می سازند.
-5 عزت نفس،خویشتن داري و اعتماد به نفس فرزندتان را تقویت کنید.فرصت ها و موقعیت هایی براي
فرزند نوجوانتان پیش آورید تا او بتواند پیروزمندانه به اهدافش برسد.
-6 ارتباط موثر و صمیمانه اي با نوجوان برقرار کنید.گوش دادن به صحبت هاي او،حمایت از رفتارهاي
مثبت،پسندیده و سالم،توجه کردن به احساسات و عواطف او و پذیرش بی قید و شرط جوانان و نوجوانان
به آن ها کمک می کند تا با ایجاد رابطه اي نزدیک و صمیمانه با والدین خود در صدد مقابله با بحران
هاي زندگی برآیند.
-7 فرصت هایی براي او ایجاد کنید تا مسئولانه درباره کارهاي روزانه خودش تصمیم گیري کند. به او یاد
بدهید که چگونه با افراد دیگر اجتماع ارتباط برقرار نماید.
-8 نسبت به احساس افسردگی،بی حوصلگی و انزواطلبی فرزند نوجوانتان حساس و هوشیار باشید.
-9 واقعیت هاي اجتماع را به فرزند نوجوان گوشزد کنید.گروهی از والدین تصور می کنند با مطرح نکردن
مشکلات گوناگون جامعه و سرپوش گذاشتن بر حقایق تلخ زندگی،روشی مناسب براي حمایت از
فرزندشان انتخاب می کنند،در حالی که آنان نیاز دارند اطلاعات صحیحی درباره مسائل جامعه اي که در
آن زندگی می کنند، داشته باشند و در این زمینه، بهترین راه کار آن است که پدر و مادر سعی کنند با
یافتن منابع و مدارك علمی و موثق،اطلاعات و دانسته هاي خانواده شان را ارتقاءدهند و راهنماي
.( معتمدي براي فرزندانشان باشند.(سلحشور، 1383
١٠
پیشگیري ازسوء مصرف مواد حوزه اي نو و پویاست.بحث هاي زیادي در مورد هزینه، کارایی و خطرات برنامه
هاي پیشگیرانه وجود دارد.روش هاي پیشگیرانه به چند حوزه بزرگ تقسیم می شوند:
این برنامه ها رویکرد مختلفی دارند هم چون: (school-bassed) 1. برنامه هاي پیشگیرانه مدرسه مدار
این گونه برنامه ها با افزایش دانش :(Educational-Cognitive) برنامه هاي آموزش –شناختی 
کودکان در مورد مواد به خاطر جلب توجه و کنجکاوي آنان ممکن است منجر به افزایش مصرف
مواد شود.
این برنامه ها اگرچه به افزایش :(Affective-Interpersonal) برنامه هاي عاطفی-بین فردي 
درك خود، فهم احساس ها و روابط بین فردي و آگاهی از ارتباطات و فرایندهاي تصمیم گیري می
پردازند،اثر بخشی کمی در کاهش مصرف ،تغییر نگرش ها،یا به تاخیر انداختن شروع مصرف مواد
داشته اند.
برنامه ریزي فعالیت هاي جایگزین براي افرادي که احتم الا :(Alternative) برنامه هاي جایگزین 
از مصرف مواد براي گذراندن اوقات فراغت خود استفاده می کنند اثر بخشی نامعلومی
دارد.
که خود بر 2 نوعند: (Behavioral) ٢.برنامه هاي رفتاري 
(Social Influences Approach) رویکرد تاثیر پذیري اجتماعی 
Personal-Social skills Training ) آموزش مهارت هاي فردي اجتماعی 
هر دو شیوه خصوصا هنگامی که با یکدیگر ترکیب شده باشند موثرند. (Approaches
این برنامه ها به آموزش :(Community-Bassed) 3. برنامه هاي پیشگیرانه جامعه مدار 
پیشگیري یراي رسانه ها،والدین و گروههاي اجتماعی می پردازند اما نتایج مبهمی داشته اند.
(Family-Focused) 4. برنامه پیشگیري متمرکز بر خانواده 
Family Skills ) و آموزش مهارت هاي خانواده (Parent Training) 5.آموزش والدین 
(Training
(Family Therapy) 6. شیوه هاي گوناگون خانواده درمانی 
(Family Self-Help Groups) 7. گروه هاي خود یاري خانواده 
(Multi-Component) 8. برنامه هاي پیشگیرانه چند بخشی 
(Environmental Public Policy 9. سیاستگزاري محیطی براي مردم 
.( وزیریان، 1381 )(Approaches
پیشنهاد به خانواده ها در خصوص پیشگیري : 
نوجوانان و جوانان خود را در ارتباط با معضلات فردي و اجتماعی مصرف مواد مخدر آگاه کنید. - 
اوقات فراغت نوجوانان خود را مورد بازبینی قرار داده و آن ها را به مطالعه و سرگرمی هاي سالم - 
١١
مانند ورزش تشویق کنید.
ارتباطات خود را با فرزندان بهبود بخشیده و حتی الامکان به آن ها استقلال راي داده و در تصمیم - 
گیري هاي درون خانواده آن ها را مشارکت دهید.
در موقعیت هاي دشوار تحصیلی، شغلی و زناشویی در کنار فرزندان خود بوده و به عنوان حامی، - 
پشتوانه مادي و معنوي آن ها باشید.
به جاي تاکید بر نقطه ضعف ها و ناتوانی هاي آن ها بر توانایی هایشان تاکید کنید. - 
تبعیض بین فرزندان را از زندگی خود دور کنید. - 
دوستان فرزندان خود را شناخته و به چگونگی مصرف پول هایشان توجه بیشتري مبذول نمایید. - 
پیاده کردن شیوه هاي انضباطی سالم همراه با نشان دادن محبت خود به منظور کنترل رفت و - 
آمدهاي فرزندان خود در طول شبانه روز.
تشویق فرزندان به انجام فرایض دینی خود به منظور استفاده از عاملی قوي در جلوگیري از مفاسد - 
و بزهکاري ها.
توجه به وضعیت روحی و روانی فرزندان و اقدامات به موقع و صحیح جهت رفع مشکلات روانی - 
آن ها.
در نظر گرفتن مشاوري که بتواند در صورت نیاز به خانواده کمک کند. - 
جلوگیري از بحث ها و مجادله هاي بیهوده در منزل و دور نگاه داشتن خانواده از مشاجرات و - 
تنش ها.
توجه به حضور پدر به عنوان سرپرست و الگویی رفتاري براي نوجوانان و جوانان حائز اهمیت - 
.( بسیاري است( جمالی و بشارتی فر، 1382
پیشنهاد به مسئولین در باب پیشگیري
- تشکیل سمینارهاي و دادن آگاهیهاي لازم به والدین و کلیه افراد خانواده و ارائه نگرشهاي تازه نسبت به مسائل
نوجوانان و جوانان
-تغییرات و دگرگونی هاي جدي و فراگیر در نظام آموزشی(برنامه هاي درسی) و مواد درسی در راستاي آموزش
مهارت هاي زندگی و تقویت پایه و بنیان خانواده و عزت نفس انسانی
-توسعه مراکز تفریحی سالم، به ویژه ایجاد کانون هاي ویژه جوانان براي پرکردن اوقات فراغت آنها
-جلب همیاري و همکاري صمیمانه مردم با نیروهاي انتظامی در جهت مبارزه بی امان با قاچاقچیان و فروشندگان
موادمخدر
-جذب نیروهاي جوانان به کار و سرگرمی و فراهم ساختن زمینه هاي اشتغال ذهنی سالم، از طریق افزایش و
گسترش محیط هاي آموزشی ،پرورشی، ورزشی، تفریحی و ...
١٢
-طرح نهادي کردن اوقات فراغت می تواند به عنوان یک پیشنهاد معقولانه در جهت تقلیل انحراف و اعتیاد تلقی
شود. در این زمینه مدارس و آموزش و پرورش باید از نهادهاي از قبیل : نهادهاي انقلابی، تربیتی و پرورشی،
تربیت بدنی، وزارت ارشاد اسلامی، راد یو و تلویزیون و مجلات و سازمانهاي انتشاراتی، سینما و تئاتر،
آموزشگاههاي حضري و تفریحی و سرانجام خانواده ها کمک بگیرند. زیراکه هریک از این نهادها به نحوي می
توانند قسمتی از اوقات فراغت جوانان و نوجوانان را پرسازند و خلاءهاي آسیب رسانی به شخصیت و عواطف آنان
را از بین ببرند، به شرط اینکه طرح نهادي کردن اوقات فراغت با توجه به نیازهاي هر منطقه و استان، سنن
مختلف، علایق، و رغبتها و در نهایت کمکهاي مردمی تدوین شود.
-دادن آگاهیهاي لازم سیاسی و اجتماعی به جامعه و بالابردن سطح فرهنگ و شناخت آنان نسبت به تعهدات و
مسئولیتهاي ایشان از طریق مدارس، رسانه هاي گروهی، و مطبوعات و برگزاري سمینارها و ایرادسخنرانیها در
مجالس دینی و مذهبی و توجه به اعتیاد به صورت یک نهضت همگانی.
-تدوین و اجراي کامل همه جانبۀ قوانین و ضوابط لازم براي مبارزة جدي و قاطع با قاچاقچیان موادمخدر و
سوداگران و عاملان اصلی، تقویت و توسعۀ نیروهاي امنیتی براي مبارزه با موادمخدر و حفاظت مرزهاي کشور از
.( ورود قاچاق که پشتوانه اجرائی آن همان سیاستهاي کیفري است (گنجی و شیخی، 1386
نتیجھ
به طور کلی هدف اصلی پیشگیري از مصرف مواد مخدر جلوگیري از رویداد سوءمصرف مواد در جامعه می باشد
چراکه بهتر و مقرون به صرفه است که با اینگونه مشکلات در همان مرحله اول مقابله شود تا در مراحل بعدي
همانطور که اغلب افراد اولین بار مواد مخدر را در سنین دانش آموزي تجربه می کنند برنامه هاي پیشگیري نیز
بایستی در همان سن آغاز شود.
هدف عملی تر ،کاهش و یا به تعویق انداختن شروع سوء مصرف مواد در جامعه است چرا که آسیب پذیري در
برابر سوءمصرف مواد معمولا با بالا رفتن سن کمتر می شود .هر چه بیشتر بتوانیم شروع آن را به تعویق بیندازیم
امکان به دام افتادن افراد کمتر می شود.اهداف دیگري که در برخی از کشورها دنبال می شود شامل پیشگیري از
پیشروي به سوي اعتیاد کامل به مواد مخدر است .در صورتیکه برنامه هاي پیشگیري در مراحل اولیه آغاز شوند
شانس موفقیت بیشتر می شود.این روند از طریق فعالیت هاي پیشگیري تسهیل خواهد شد.
تا به امروز اغلب مطالعاتی که در زمینه اثر بخشی برنامه هاي پیشگیري مواد مخدر در جهان صنعتی به خصوص
در ایالت متحده به عمل آمده نشان داده است که رویکرد علمی در بنامه هاي پیشگیري موفق خواهد بود(گزارش
.( جهانی مواد مخدر، 2000
نتایج بسیاري از پژوهش نشان داده خانواده نقش موثري در پیشگیري اولیه می تواند ایفا نماید.والدین و خانواده ها
پدر و مادر بودن مسئولیت سخت و دشواري است لیکن در اغلب کشورها والدین جوان به ندرت براي این نقش
آموزش می بینند. این امر مهم به ویژه زمانی مهم می شود که اغلب مطالعات به عمل آمده تاثیر مثبت والدین و
خانواده ها که از عوامل مهم تاثیر گذار بر سوء مصرف مواد مخدر و سایر رفتارهاي خطرناك جوانان به ویژه در
سالهاي کودکی که تاثیر و نفوذ والدین بیشتر ازدوستان و هم کلاسی هاست را نشان می دهند.گروههاي مذهبی
١٣
،اعتقادات مذهبی می تواند در مقابله با خطر مربوط به سوء مصرف مواد مخدر از جمله احساس انزوا و عدم
وابستگی مفید باشد.به این دلیل که مذهب یکی از محدود حوزه هایی است که هم کهنسالان و هم جوانان را
جذب می کند.گروههاي مذهبی فرصت برقراري ارتباط با این گروهها را بیشتر داشته و می توانند مداخلات لازم
را ارئه کنند.رسانه هاي جمعی معمولا در زمینه پیشگیري از سوء مصرف مواد قرار
.( می گیرند. این رسانه ها به ارتقا آگاهیهاي مردم در این زمینه کمک می کنند(گزارش جهانی مواد مخدر ، 2000
١۴
منابع و ماخذ
. -احمدي، سید احمد . مقدمه اي بر مشاوره و روان درمانی . انتشارات دانشگاه اصفهان . چاپ سوم . 1383
-جوادیان،سید رضا( 1386 )نظر افراد معتاد در مورد نقش عوامل مختلف در پیشگیري و کاهش اعتیاد، چکیده
مقالات همایش منطقه اي بررسی علمی کاربردي آسیب هاي اجتماعی با رویکرد مداخله اي با تاکید بر اعتیاد-
حاشیه نشینی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد آزادشهر.
-رعدي،منوچهر( 1382 )راهنماي پیشگیري از اعتیاد ،سازمان بهزیستی استان کردستان
_ -صادقی،عباس و حمیدي،حسن ( 1384 )نوجوانی و پدیده بزهکاري ،نشریه پیوند شماره هاي 306
،311_310_309_308_307
-جمالی،قدرت و بشارتی فر،رجب محمد( 1382 )راه تباهی اعتیاد پیشگیري راه رهایی،سازمان بهزیستی استان
گلستان
-وزیریان،محسن و مستشاري،گلاره( 1381 ) راهنماي کاربردي درمان سوء مصرف کنندگان مواد ،ناشر پر شکوه
سلحشور ، 1383
-برنامه بین المللی کنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد( 1380 )گزارش جهانی مواد مخدر( 2000 )ترجمه اداره کل
روابط بین الملل ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوري.
-وزیریان ،محسن ( 1381 )برنامه پیشگیرانه اعتیاد ،همایش تازه هاي علمی اعتیاد ،تهران تالار امام (ره)بیمارستان
امام خمینی.
- گنجی،محمدرضا و شیخی،محبوبه( 1386 ). بررسی تئوریکی آثار اعتیاد بر سلامت روانی اجتماعی افراد انسانی با
تاکید بر خانواده به منظور پیشگیري از آن، چکیده مقالات همایش منطقه اي بررسی علمی کاربردي آسیب هاي
اجتماعی با رویکرد مداخله اي با تاکید بر اعتیاد- حاشیه نشینی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد آزادشهر.
- گروه اینترنتی نیک صالحی در آدرس
.89/9/ مراجعه در تاریخ 23 http://www.niksalehi.com/family/archives/١١٧۶٨۴.php
مراجعه http://irnon.com/post-٢٩۵١.aspx - مقاله نقش خانواده در پیشگیري از اعتیاد در آدرس اینترنتی
.89/9/ در تاریخ 23
-برنامه هاي اجتماعی شبکه هاي مختلف صدا و سیماي جمهوري اسلامی